Faces

หลุยส์ บูร์ชัวส์ : ศิลปินผู้อยู่เบื้องหลังการเดินทางรอบโลกของ Maman ประติมากรรมแมงมุมยักษ์

Focus

Maman ประติมากรรมแมงมุมยักษ์ของ หลุยส์ บูร์ชัวส์ (Louise Bourgeois) ศิลปินหญิงคนสำคัญในวงการศิลปะร่วมสมัยที่สร้างสรร์งานศิลปะตลอดช่วงชีวิตของเธอ
หลุยส์ บูร์ชัวส์ ศิลปินผู้บุกเบิกงานศิลปะร่วมสมัยแนวสตรีนิยมหรือเฟมินิสต์อาร์ต ที่เชิดชูคุณค่าของผู้หญิง
จุดเปลี่ยนที่สำคัญของเธอคือยุค 2000 เมื่อเธอได้สร้างงานประติมากรรมเฉพาะพื้นที่ขนาดใหญ่ ที่ท้าทายขนบเกี่ยวกับร่างกายและสะท้อนสภาวะทางจิตวิทยา นั่นก็คือการปรากฏตัวของแมงมุมยักษ์ Maman

ย้อนรอยต้นทางการสร้างงาน Maman ประติมากรรมแมงมุมยักษ์ของ หลุยส์ บูร์ชัวส์ (Louise Bourgeois) ศิลปินหญิงคนสำคัญในวงการศิลปะร่วมสมัยที่สร้างสรร์งานศิลปะตลอดช่วงชีวิตของเธอ โดยผลงานของ หลุยส์ บูร์ชัวส์มักชวนผู้ชมสำรวจประเด็นเกี่ยวกับความทรงจำและอารมณ์ อิงความเป็นแม่และเด็กที่สอดแทรกอยู่ในเนื้อหาชิ้นงานที่มีรูปแบบเฉพาะตัว ทั้งยังมีความล้ำสมัยและสะท้อนอารมณ์ความรู้สึกส่วนลึกของมนุษย์ ซึ่งนั่นทำให้ หลุยส์ บูร์ชัวส์ได้รับการยกย่องว่าเป็นหนึ่งในศิลปินผู้บุกเบิกงานศิลปะร่วมสมัยแนวสตรีนิยมหรือเฟมินิสต์อาร์ต ที่เชิดชูคุณค่าของผู้หญิง โดยจุดเปลี่ยนที่สำคัญของเธอคือยุค 2000 เมื่อเธอได้สร้างงานประติมากรรมและศิลปะเฉพาะพื้นที่ขนาดใหญ่ ที่โดดเด่นทั้งรูปลักษณ์สะดุดตาแถมท้าทายขนบเกี่ยวกับร่างกายและสะท้อนสภาวะทางจิตวิทยา นั่นก็คือการปรากฏตัวของแมงมุมยักษ์ Maman

กำเนิดแมงมุมยักษ์ Maman

ประติมากรรมแมงมุมยักษ์ Maman ถูกสร้างขึ้นใน ค.ศ. 1999 ขณะที่ หลุยส์ บูร์ชัวส์ มีอายุ 88 ปี ซึ่งเป็นช่วงอายุที่ศิลปินหลายคนเลิกสร้างผลงานใหม่ โดยเฉพาะผลงานชิ้นใหญ่ที่ต้องใช้พลังความทุ่มเทอย่างมาก โดยงานแมงมุมยักษ์ชิ้นนี้เป็นงานที่บูร์ชัวส์ได้รับมอบหมายจาก หอศิลป์ร่วมสมัยเทต (Tate Gallery of Modern Art หรือ Tate Modern London) เพื่อจัดแสดงฉลองงานเปิดตัว Tate Modern แห่งใหม่ ตั้งอยู่ที่เทอร์ไบน์ฮอลล์ อดีตโรงงานผลิตไฟฟ้าแบงก์ไซด์ (Turbine Hall of Bankside Power Station) ที่ย่านแบงก์ไซด์ กรุงลอนดอน ประเทศอังกฤษ ในวันที่ 11 พฤษภาคม ค.ศ. 2000

Maman เป็นประติมากรรมชิ้นใหญ่ที่สุดที่ปรากฏตัวในงานด้วยความสูงถึง 10.2 เมตร เป็นงานศิลปะเฉพาะพื้นที่ (site-specific art) ในชื่อชุด I Do, I Undo, I Redo ประกอบด้วยงานประติมากรรมหอคอยเหล็กดัดสูงขนาด 9 เมตร บรรจุโถใส่รูปปั้น “แม่และเด็ก” อยู่ตรงกลางหอคอยสามชิ้น จัดแสดงระหว่างวันที่ 12 พฤษภาคม-26 พฤศจิกายน ค.ศ. 2000 โดยคำว่า มาม็อง (Maman) หมายถึง “แม่” ในภาษาฝรั่งเศสตัวประติมากรรมใช้รูปทรงแมงมุม และพฤติกรรมของแมงมุมสื่อความเป็นแม่ที่ยืนหยัดปกป้องลูกๆ ของเธออย่างแข็งแกร่ง โดยเธอได้ออกแบบรูปลักษณ์ของแมงมุมยักษ์ให้เป็นแม่แมงมุมที่กำลังอุ้มท้อง โดยผลงานชิ้นแรกเป็นแมงมุม 8 ขาที่สูงถึง 10 เมตร วัสดุการสร้างเป็นโลหะที่พื้นผิวบิดเกลียว สัมผัสไม่เรียบ ให้ความรู้สึกแข็งกร้าว ท้าทายภาพลักษณ์ความเป็นหญิงที่ต้องนุ่มนวล ตรงกลางชิ้นงานเป็นตาข่ายเหล็กรูปถุงไข่ บรรจุประติมากรรมไข่แมงมุม 17 ใบ ทำด้วยวัสดุหินอ่อนลายเทาขาวให้ความรู้สึกทั้งความน่าสะพรึง น่าเกรงขาม และความหม่นเศร้า

แรงบันดาลใจจาก “แม่” ส่งผ่านงานศิลปะแมงมุม

เบื้องลึกที่เป็นแรงบันดาลใจในการสร้างประติมากรรมแมงมุมยักษ์มาม็อง มาจากเรื่องราวแม่และชีวิตครอบครัวของศิลปินเอง อย่างที่เธอเคยให้สัมภาษณ์ในหลายๆ สื่อไว้ว่า

“ทำไมต้องเป็นแมงมุม? ก็เพราะว่าคุณแม่ของฉันคือเพื่อนสนิทของฉัน และแม่มีความสุขุมรอบคอบ ฉลาด อดทน ใจดี มีเหตุผล สวยสะโอดสะอง ละเมียดละไม ประณีต และเป็นที่พึ่งได้เสมอเหมือนกับแมงมุม”

“แมงมุมเป็นนักซ่อมแซม ถ้าใครทำใยแมงมุมขาด แม่แมงมุมจะไม่โกรธ แค่ถักทอใยขึ้นมาใหม่ แม่ของฉันเป็นช่างทอ ครอบครัวฉันทำธุรกิจฟื้นฟูพรมและผ้าทอ แม่เป็นผู้ดูแลส่วนของงานทองานซ่อมในโรงงานเอง แม่ฉลาดมากเหมือนแมงมุม และแมงมุมก็มีความเอื้ออารีชอบปกป้องแบบเดียวกับที่แม่ฉันเป็น”

เหล่านี้คือคำพูดของ หลุยส์ บูร์ชัวส์ ที่ถูกอ้างอิงบ่อยครั้งถึงแรงบันดาลใจจากแม่และแมงมุมในการสื่อถึงความเป็นแม่ผ่านงานประติมากรรมของเธอ ในมุมมองของบูร์ชัวส์ บทบาทการเป็นผู้พิทักษ์ของแมงมุมสื่อความหมายถึงการป้องกันสิ่งเลวร้าย อ้างอิงกับธรรมชาติที่แมงมุมจะดักจับยุง ช่วยป้องกันโรคร้ายที่มากับยุงได้นั่นเอง

สำหรับแม่ของหลุยส์ บูชัวส์ ชื่อ โจเซฟีน เป็นทายาทธุรกิจบูรณะผ้าทอและพรมทอในฝรั่งเศสช่วงต้นศตวรรษ 20 แม้ว่าโจเซฟีนทนทุกข์กับการนอกใจของสามี และภาวะเจ็บป่วยยาวนานหลังจากเธอติดไข้สเปน แต่โจเซฟีนยังยืนหยัดทำหน้าที่แม่อย่างแข็งแกร่ง ทำให้ภาพจำเกี่ยวกับแม่และความสัมพันธ์ซับซ้อนในครอบครัวล้วนมีอิทธิพลต่องานของหลุยส์ บูร์ชัวส์อย่างลึกซึ้ง ตั้งแต่วัยเด็กที่เธอได้รู้เห็นพ่อที่เป็นชู้รักกับครูสอนภาษาของเธอ การได้ดูแลแม่อย่างใกล้ชิดช่วงแม่ป่วยจากการติดไข้สเปนจนกระทั่งแม่เสียชีวิต การสูญเสียพ่ออย่างกะทันหันเมื่อ ค.ศ. 1951 ทำให้บูชัวส์มีภาวะซึมเศร้ารุนแรง เธอได้เข้าร่วมกระบวนการจิตวิเคราะห์และจิตวิทยาบำบัดกับ ดร. เฮนรี โลเวนโฟลด์ เป็นเวลานานกว่า 30 ปี รวมถึงการตั้งคำถามกับความเป็นแม่ของลูกสามคนของตัวศิลปินเองในเวลาต่อมา งานศิลปะของหลุยส์ บูร์ชัวส์ มักมีจุดสำคัญลักษณะที่เกี่ยวโยงกับเรือนร่างของผู้หญิง พื้นที่ภายในบ้าน และการสะท้อนสภาวะทางจิตวิทยา ทำให้เธอได้รับการยกย่องให้เป็นหนึ่งในผู้บุกเบิกศิลปะแนวเฟมินิสต์ในวงการศิลปะร่วมสมัย

Louise Bourgeois ที่สตูดิโอส่วนตัวในย่านบรูคลีน นิวยอร์ก เมื่อปี 1993
(ภาพ: © Philipp Hugues Bonan, courtesy The Easton Foundation )

ช่วงชีวิตสำคัญของศิลปินก่อนกำเนิด Maman

หลุยส์ บูร์ชัวส์ เกิดวันที่ 25 ธันวาคม ค.ศ. 1911 เธอเติบโตที่กรุงปารีส ก่อนจะย้ายไปตั้งรกรากที่นิวยอร์กหลังแต่งงานเมื่อ ค.ศ. 1938 และพัฒนาภาษาทางศิลปะที่ได้รับแรงบันดาลใจจากประสบการณ์ในวัยเด็ก จุดเริ่มต้นสู่งานศิลปะ ส่วนหนึ่งมาจากความโศกเศร้าจากการสูญเสียแม่เมื่อ ค.ศ. 1932 นั่นทำให้ หลุยส์ บูร์ชัวส์ หันมาสนใจศึกษาด้านศิลปะมากขึ้น โดยในปีที่แม่ของหลุยส์ เสียชีวิต เธอเรียนจบมัธยมฯ ปลายด้านจิตวิทยาจาก Lycée Fénelon และเรียนต่อปริญญาตรีด้านคณิตศาสตร์ที่มหาวิทยาลัยซอร์บอนน์ (Sorbonne) ก่อนจะลงเรียนกับสถาบันศิลปะชั้นนำของฝรั่งเศสอย่าง Académie de la Grande-Chaumière, École des Beaux-Arts, และ École du Louvre

บูชัวส์ยังได้เรียนร่วมกับ แฟร์น็อง เลเฌ (Fernand Léger) ศิลปินและคนทำหนังที่มีบทบาทสำคัญในยุคศิลปะคิวบิสม์ (Cubism) ซึ่งงานของบูร์ชัวส์ ที่เป็นงานภาพวาดยุคแรกๆ จะเป็นแนวรูปทรงเรขาคณิตและอิทธิพลศิลปะคิวบิสม์ แต่ แฟร์น็อง เลเฌนี่เองที่ชี้ทางกับหลุยส์ว่า เธอมีแววหรือแนวโน้มที่จะสร้างงานศิลปะที่เป็นสามมิติมากกว่าแบบสองมิติ

**Lair, 1972**
**(© The Easton Foundation/Licensed by VAGA, New York. Photo: Christopher Burke)**

งานศิลปะยุคเริ่มแรกตั้งแต่ยุค 1940-1980 งานของบูร์ชัวส์ มีทั้งภาพวาด ประติมากรรม และศิลปะจัดวาง แต่หลังจาก ค.ศ. 1951 การสูญเสียพ่ออย่างกะทันหันทำให้หลุยส์ ตกอยู่ในภาวะซึมเศร้ารุนแรง เธอตัดสินใจเข้ารับการบำบัดทางจิตวิทยากับ ดร. เฮนรี โลเวนโฟลด์ ซึ่งมีผลต่อการสร้างงานศิลปะสะท้อนภาวะทางจิตวิทยาของเธอ และทำให้ตลอดช่วงทศวรรษ 50-60 บูร์ชัวส์เก็บตัวห่างหายไปจากวงการศิลปะนานกว่า 10 ปี และกลับมาสู่สายตาสาธารณชนอีกครั้งใน ค.ศ. 1964 กับงานแสดงนิทรรศการศิลปะเดี่ยวครั้งแรกในรอบ 11 ปี ที่ Stable Gallery นิวยอร์ก ชิ้นงานศิลปะ ที่หวนสู่วิธีการสร้างงานแบบเรียบง่าย ใช้ปูนปลาสเตอร์และกาว สร้างสรรค์ประติมากรรมสำคัญช่วงนี้อย่างชิ้นงานชื่อ Lair เป็นงานปูนปลาสเตอร์รูปหอคอยทรงกรวยยอดแหลมแนวตั้งสูงราว 60 เซนติเมตร ทำขึ้นเมื่อ ค.ศ. 1962 เป็นจุดเริ่มซีรีส์ “Lairs” งานศิลปะที่พูดถึงสภาวะและพื้นที่ที่เกี่ยวกับการถูกห่อหุ้มคุ้มครอง แต่ในขณะเดียวกันก็เป็นสถานที่กักขังหรือภาวะติดกับได้เหมือนกัน

**Ode à Ma Mère ออกแสดงใน ค.ศ. 1995**
**(ภาพ : MOMA)**

ศิลปะ “แมงมุม” ที่มาก่อนงานประติมากรรม

ก่อนจะสร้างสรรค์แมงมุมยักษ์ในประติมากรรม Maman ค.ศ. 1999 และจัดแสดงครั้งแรกใน ค.ศ. 2000 ที่กลายเป็นศิลปะชิ้นสำคัญของยุคศิลปะร่วมสมัย สื่อถึงความเป็นแม่ที่มีทั้งความแข็งแกร่งและอ่อนโยนนั้น แมงมุมเริ่มปรากฏตัวในงานศิลปะของ หลุยส์ บูร์ชัวส์ มาตั้งแต่ช่วงทศวรรษ 1940s ในรูปแบบภาพวาดและภาพพิมพ์ งานที่เป็นภาพวาดแมงมุมของบูร์ชัวส์ได้รับการเผยแพร่ในสมุดรวมภาพวาดเทคนิคดรายพอยต์ (Drypoint) ชื่อชุด Ode à Ma Mère ออกแสดงใน ค.ศ. 1995

ต่อมาช่วงกลางยุค 90 หลุยส์ บูร์ชัวส์ เริ่มสร้างงานประติมากรรมขนาดเล็กถึงขนาดกลางในรูปทรงแมงมุม ไฮไลต์อย่าง

งานประติมากรรมขนาดกลางชื่อ The Nest วัสดุเหล็กกล้ารูปร่างแมงมุมห้าตัว เรียงซ้อนในแนวตั้งลดหลั่นขนาดจากตัวใหญ่ไปตัวเล็ก รวมความสูงทั้งหมดอยู่ที่ 4 เมตร
งานประติมากรรมแมงมุมเดี่ยวขนาดกลาง ในซีรีส์ Spiders อย่างชื่อ Spider I (สไปเดอร์วัน) หรือ Wall Spider วัสดุบรอนซ์ เป็นรูปร่างแมงมุมเต็มตัว ติดตั้งแสดงบนผนัง เริ่มแสดงครั้งแรกใน ค.ศ. 1995
งานประติมากรรมตั้งพื้นอย่าง Spider (1996) ที่สร้างเป็นซีรีส์มีหกชิ้น งานประติมากรรม Spider สร้างต้นแบบ ค.ศ. 1996 และหล่อชิ้นงานทั้งหมดใน ค.ศ. 1997 ที่ติดตั้งถาวรอยู่ตามพิพิธภัณฑ์รวมถึง Kemper Museum of Contemporary Art เมือง Kansas City และ Pappajohn Sculpture Park เมือง Des Moines รัฐ Iowa สหรัฐอเมริกา
งานประติมากรรมแมงมุมชื่อ Spider/Cell สร้าง ค.ศ. 1997 เป็นรูปแมงมุมยืนคร่อมถังที่มีชิ้นส่วนพรมผสมอยู่
งานประติมากรรมตั้งพื้นรูปแมงมุมสีดำตัวมหึมาที่มีความกว้างกว่า 6 เมตร ชื่อ Crouching Spider สร้าง ค.ศ. 2003 ที่เดินสายจัดแสดงตามพื้นที่ศิลปะทั้งกลางแจ้งและภายในอาคารทั่วโลก

แม้แต่ช่วงบั้นปลายชีวิตบูร์ชัวส์ยังทำงานศิลปะมีรูปลักษณ์ของแมงมุมปรากฏอยู่ทั้งในงานศิลปะผสานการทอผ้าและงานภาพพิมพ์ดิจิทัล ตัวอย่างเช่น ชิ้นงานชุด The Fragile ใน ค.ศ. 2007 ที่ผสานกับรูปทรงเรือนร่างผู้หญิง สะท้อนภาวะของวัยชราของศิลปินเอง

การเดินทางรอบโลกของ Maman

หลังจากประติมากรรม Maman ถูกสร้างขึ้นใน ค.ศ. 1999 และเปิดตัวครั้งแรกในงานเปิดหอศิลปร่วมสมัย Tate Modern ที่กรุงลอนดอน อังกฤษ ใน ค.ศ. 2000 แล้ว บูร์ชัวส์ยังเปิดให้มีการสร้างชิ้นงาน Maman อีก 6 ชิ้น ฉบับผสมผสานวัสดุบรอนซ์ และถูกนำไปติดตั้งถาวรกระจายอยู่เกือบทุกทวีป และตลอด 25 ปีที่ผ่านมา Maman ได้เดินสายออกแสดงเป็นนิทรรศการชั่วคราวตามหอศิลป์ต่างๆ ทั่วโลก รวมถึงมาเยือน เขาใหญ่ อาร์ต ฟอเรสต์ พิพิธภัณฑ์ศิลปะร่วมสมัยกลางป่าแห่งแรกในประเทศไทย ที่เขาใหญ่จังหวัดนครราชสีมา เมื่อเดือนเมษายนถึงกลางเดือนสิงหาคม ค.ศ. 2025 ที่ผ่านมา สำหรับไทม์ไลน์การเดินทางครั้งสำคัญของประติมากรรม Maman ได้แก่

ค.ศ. 2001 หนึ่งใน 6 ของ Maman ฉบับที่ใช้วัสดุบรอนซ์ผสมเหล็กกล้าและไข่ทำด้วยหินอ่อน สร้างจากต้นแบบ ค.ศ. 1999 เดินทางไปจัดแสดงที่ State Hermitage Museum เมือง St. Petersburg ประเทศรัสเซีย และยังคงติดตั้งแสดงในมิวเซียมอย่างถาวรมาถึงปัจจุบัน
ค.ศ. 2003 ประติมากรรม Maman วัสดุหลักเป็นบรอนซ์และหินอ่อน ติดตั้งถาวรอยู่ในพิพิธภัณฑ์ศิลปะ ได้แก่ Guggenheim Museum Bilbao สเปน, Mori Art Museum ญี่ปุ่น และ National Gallery of Canada แคนาดา
ค.ศ. 2008 หลุยส์ บูร์ชัวส์ส่งมอบประติมากรรม Maman ตัวต้นแบบ เป็นคอลเลกชันถาวร ที่ Tate Modern กรุงลอนดอน
ค.ศ. 2011 ศูนย์ประชุมแห่งชาติกาตาร์ (Qatar National Convention Centre หรือ QNCC) เปิดตัวประติมากรรม Maman วัสดุบรอนซ์เป็นงานศิลปะตั้งแสดงอย่างถาวรภายในอาคารศูนย์ประชุม

สำหรับคนที่พลาดโอกาสชม Maman ที่เขาใหญ่ ยังสามารถติดตามชมประติมากรรม Maman ฉบับติดตั้งถาวรประจำการตามหอศิลป์และพิพิธภัณฑ์ศิลปะร่วมสมัย ดังนี้

1. Tate Modern ลอนดอน อังกฤษ

2. State Hermitage Museum รัสเซีย

3. National Gallery of Canada เมือง Ottawa แคนาดา

4. Guggenheim Museum เมือง Bilbao สเปน

5. Mori Art Museum กรุงโตเกียว ญี่ปุ่น

6. Leeum Samsung Museum of Art กรุงโซล เกาหลีใต้

7. Crystal Bridges Museum of American Art เมือง Bentonville รัฐ Arkansas สหรัฐอเมริกา

8. Qatar National Convention Centre (QNCC) กรุงโดฮากาตาร์

Fact File

ประติมากรรมแมงมุมยักษ์ในตำนานของศิลปินหญิงชาวฝรั่งเศส-อเมริกันผู้ทรงอิทธิพล หลุยส์ บูร์ชัวส์ (Louise Bourgeois) จัดแสดงครั้งแรกแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ที่ Khao Yai Art Forest หอศิลป์กลางแจ้งที่เขาใหญ่ อาร์ต ฟอเรสต์ เขาใหญ่ (Khao Yai Art Forest) นครราชสีมา ประเทศไทย ระหว่างเดือนกุมภาพันธ์ถึงกลางเดือนสิงหาคม ค.ศ. 2025 ที่ผ่านมา
ภาพยนตร์สารคดีเรื่อง Louise Bourgeois : The Spider, the Mistress, and the Tangerine สร้างโดย Marion Cajori และ Amei Wallach เผยแพร่ครั้งแรก ค.ศ. 2008 ติดตามเจาะลึกเบื้องหลังงานศิลปะกับแมงมุมของ หลุยส์ บูร์ชัวส์
วันที่ 31 พฤษภาคม ค.ศ. 2010 หลุยส์ บูร์ชัวส์ ถึงแก่กรรมขณะอายุ 98 ปี ณ ที่พำนักบนถนน West 20^th Street ซึ่งเธอใช้เป็นทั้งบ้าน สตูดิโอสร้างงานมาตั้งแต่ ค.ศ. 1962 จนถึงวาระสุดท้าย ปัจจุบันได้เข้าร่วมโครงการอนุรักษ์มรดกบ้านศิลปินของสหรัฐฯ และเป็นที่ตั้งสำนักงานของมูลนิธิ Easton Foundation องค์กรไม่แสวงผลกำไร ผู้ดูแลผลงานและลิขสิทธิ์งานสร้างสรรค์ของบูร์ชัวส์ รวมทั้งสนับสนุนทุนการศึกษาและการสร้างงานของศิลปินรุ่นใหม่